У мінулым народныя песні на цяперашняй тэрыторыі нашага раёна спявалі практычна ўсюды, і ў асноўным выконваць іх любілі жанчыны.
Народны фальклор можна было пачуць у полі, падчас уборкі ўраджаю, і ў вёсцы на святы, на вяселлях, на вячорках. Асабліва прыгожа спявалі жанчыны, калі ішлі вечарамі дадому пасля працы з калгасных палёў. Пад вечар, калі прахалода напаўняла нагрэтае за ўвесь дзень паветра, песні гучалі з асаблівым далёка ідучым гукам, і хто пачуе іх, заўсёды на хвіліну-другую замірае і атрымлівае асалоду ад гэтай прыгажосці. Мне запомніліся словы:
Ой, жалі мы, жалі,
Жалі-пажыналі,
Жнеі маладыя,
Сярпы залатыя.
Цяжкай была ў мінулым жаночая доля. У пасляваенны час увесь цяжар па аднаўленні разбуранага вайной сялянскага жыцця дастаўся жанчынам. Пакуль вярнуліся дамоў былыя франтавікі, жанчыны ад цямна да цямна працавалі з малалеткамі і састарэлымі мужчынамі па аднаўленні сельскагаспадарчай вытворчасці, будаўніцтве і рамонце жылых дамоў, будынкаў вытворчага прызначэння і дарог. Яны былі ахоплены жаданнем адбудаваць усё разбуранае вайной, спяшаліся навесці парадак у калектыўнай гаспадарцы і дома. Нездарма ў тыя часы з’явіўся і верш нашага песняра аб жыцці жанчын “Дзве сястры”. У сваім вершы Янка Купала пісаў:
Як надыдзе вясна,
Ў чыстым полі адна
Аж да восені сілы
губляла,
А сцюдзёнай зімой
У хаціне курной
Кужаль прала, снавала
і ткала.
У пасляваенны час, як і да вайны, асаблівым клопатам для жанчын былі кросны, якія ставіліся з пачаткам зімы і амаль да вясны. У доўгія зімовыя вечары ткалі жанчыны кужалёвыя палотны, ручнікі, перабіранкі (пакрывала на ложак), палавікі. Ткучы кросны, жанчыны спявалі народныя песні. Песня з’яўлялася найвышэйшым праяўленнем душы і надавала сілы, была самай вернай спадарожніцай у жыцці. Нават стомленасць не магла здолець таго цудоўнага настрою ў людзей, той весялосці, якая выходзіла з глыбіні душы. А песні, якія былі песні! Песні жыцця глыбока западалі ў душу, падымалі настрой і дапамагалі адагнаць думкі ад перажытага страшнага ваеннага часу, дзе былі толькі гора і нястачы. Жанчыны спявалі песні, ды не проста песні, а песні жыцця: “Зязюленька сіва”, “У садзе была”, “Мой бацька як квет”, “Вярба, вярба”, “Ехаў Ясь на кані”, “Жыла ў мамы”. Гэтыя песні былі простымі, шчырымі, яснымі, глыбокімі і мудрымі.
У 70–80-я гады ХХ стагоддзя, хоць гэты час і назвалі застойным, на тэрыторыі нашага раёна было створана шмат харавых калектываў. Адным з такіх з’яўляўся хор Райцаўскай участковай бальніцы. У гэты час у бальніцу было накіравана больш за пяць медработнікаў, маладзенькіх прыгожых дзяўчат. Вось яны разам з астатнім медперсаналам, а калектыў бальніцы тады быў вялікім, і арганізавалі хор пры Райцаўскім Доме культуры. Музычным кіраўніком быў Міхаіл Адамавіч Русак. Гэта быў музыкант, здольны сваім музіцыраваннем аб’яднаць калектыў у адно цэлае і адкрыць прыгажосць музычнага твора.
Хор Райцаўскай участковай бальніцы, 1970-я гады
Пры Дамах культуры і сельскіх клубах утвараліся і дзейнічалі фальклорныя групы з мясцовых жыхароў. Рэпертуар іх быў з народных песень з мелодыямі і без мелодый, што і зберагло багатую спадчыну нашага краю. Прастата геніяльнага народнага мастацтва скарала слухачоў, і іх выступленні былі запатрабаваны не толькі па месцы жыхарста, але і за межамі раёна. У песнях адбіваліся прыгожыя краявіды нашага краю, нашых рачулак, вадаёмаў з сасновымі барамі, бярозавымі гаямі, салаўінымі спевамі і кукаваннем зязюлі. Гэтыя песні плылі па хвалях Свіцязі, Нёмана, Ушы, Сэрвачы, Нёўды і Руткі.
Напрыканцы 70-х гадоў XX стагоддзя ў Забердаўскім сельскім клубе састарэлыя жанчыны арганізаваліся ў вакальную групу з 8 чалавек. Ідэалагічным натхняльнікам гэтага была Тамара Данілаўна Сак, сакратар парткама калгаса імя Гастэлы. Спявалі песні былых гадоў і пад музыку, і без музыкі. Музіцыраваў Міхаіл Адамавіч Русак з вёскі Дуброва, музыкант ад Бога. Ён працаваў музыкантам у Райцаўскім Доме культуры, здолеў сабраць вакальныя групы ў гэтых вёсках. Яго баян быццам выгаворваў словы песень, гучнасць чулага і вялікага сэрца. У мелодыі была сіла пачуцця, яснасць і арыгінальнасць, таму і песні ліліся шырока, вольна, магутна. Спявалі жанчыны вельмі прыгожа, запрашаліся на раённыя і абласныя ўрачыстасці, вандравалі з канцэртамі і па раёне, і за яго межамі. Песні, якія надзвычай меладычна выконваліся, скаралі слухачоў: “Ой, каліна”, “Ой, рэчанька, рэчанька”, “Ружа-кветка”, “Як пайду я”, “Праважала маці” і шмат другіх. Ці могуць забыцца такія словы, што зачароўвалі слухача:
“Як вазьму я ружу-кветку
Ды пушчу на воду,
Плыві-плыві,
ружа-кветка,
Да самога броду…
Ўзяла маці ружу-кветку,
Палажыла ў хаце.
Ды як гляне, успамінае
Аб сваім дзіцяці.”
Вакальная група Забердаўскага сельскага клуба, 1980-я гады
Я ўспамінаю з настальгіяй тыя гады, калі можна было паслухаць нашы песні без грукатлівай музыкі, без фанаграмы, а ў жывым выкананні чыстым меладычным голасам, пад акампанімент баяна. Гэта было так прыгожа, так супакойвала душу чалавека.
У цяперашні час у сектары «Райцаўскі сельскі клуб» склалася добрая традыцыя наведваць у летні час вёскі з канцэртнай праграмай «Ад вёсачкі да вёсачкі». Цяпер вёскі сталі малалюднымі і былыя вясковыя клубы засталіся без патрэбы. Улетку ў вёску прыязджаюць дачнікі, яна ажывае галасамі дзяцей і дарослых. Гэты час выкарыстоўвае вакальная група для сваіх выступленняў. Адно з такіх выступленняў сабрала гледачоў у вёсцы Забердава проста на вуліцы, каля аднаго з дамоў. Прысутныя былі вельмі задаволены ўбачаным і пачутым, артыстам шчыра апладзіравалі. Спяваліся беларускія народныя песні, чыталіся вершы, і гэта ўсё ўспрымалася з асаблівай цікавасцю дачнікамі-гараджанамі і моладдзю, бо іх была абсалютная большасць.
Вакальная група сектара “Райцаўскі сельскі клуб” у цяперашні час
Геніяльнасць песеннага народнага мастацтва крыецца ў прастаце, і яго тэматыка ахоплівае самыя разнастайныя з’явы жыцця. Хочацца, каб сучасная моладзь памятала сапраўдныя мастацкія шэдэўры былых часоў, берагла іх, каб яны не загінулі незваротна.
У цяперашні час творчыя калектывы нашага раёна стараюцца зберагчы ўсё былое, што ўтварыла сапраўдную аснову самабытнай культуры Карэліцкага краю. Сюды належыць у першую чаргу народная песня, якая адлюстроўвае ў сабе ўсё жыццё жыхароў і іх долю.
Пад наплывам новых абставін сённяшняга жыцця былыя народныя песні пачынаюць забывацца або пераўтвараюцца ў новыя формы і нават змяняюць змест. Адной з найважнейшых умоў захавання старой народнай песні будзе паказ самабытнага жыцця насельніцтва раёна. Жадаю работнікам культуры і грамадскім удзельнікам мастацкай самадзейнасці раёна поспехаў у далейшым развіцці песеннага народнага фальклору.
Баляслаў НАВІЦКІ,
ветэран працы, краязнаўца